Zmiany klimatyczne to jeden z kluczowych czynników kształtujących przyrodę. Ocieplenie klimatu wywiera zauważalny wpływ na nasze lasy, łąki, rzeki i żyjące w nich organizmy. Procesy te obejmują zarówno przesunięcia zasięgów gatunków, jak i pojawianie się nowych szkodników oraz gatunków inwazyjnych. Dla lepszego zrozumienia tych zjawisk warto przyjrzeć się konkretnym zmianom zachodzącym w polskich ekosystemach oraz sposobom, w jakie można skutecznie reagować na te wyzwania.
Zmiany w cyklu roślinnym i wydłużenie sezonu wegetacyjnego
Polski klimat charakteryzuje się stopniowym ocieplaniem, co przekłada się na wydłużenie okresu wegetacyjnego. Wiosna rozpoczyna się wcześniej, a jesień trwa dłużej niż kiedyś. Rośliny rozpoczynają kwitnienie w krótszym czasie po zimie i kontynuują je przez dłuższy okres.
Te zmiany przynoszą zarówno korzyści, jak i wyzwania. Z jednej strony, gatunki ciepłolubne mogą teraz lepiej rozwijać się w polskich warunkach klimatycznych. Z drugiej jednak strony, wyższe temperatury powodują problemy u wielu roślin, szczególnie podczas długich okresów upałów i suszy. W rezultacie drzewa i rośliny stają się bardziej podatne na choroby oraz ataki szkodników.
Na polach i łąkach obserwuje się stopniowe zmiany w składzie gatunkowym roślinności. Gatunki przystosowane do wyższych temperatur zyskują przewagę konkurencyjną nad tymi, które preferują chłodniejsze warunki.
Przekształcenia w polskich lasach
Lasy polskie doświadczają szczególnie wyraźnych skutków zmian klimatycznych. Okresy suszy powodują osłabienie wielu drzewostanów. Deficyt wody czyni drzewa bardziej wrażliwymi na patogeny i szkodniki.
Przykładem może być rozprzestrzenianie się grzybowej choroby jesionów wywołanej przez patogen Hymenoscyphus fraxineus, która w ostatnich latach znacząco wpłynęła na kondycję tych drzew. Była zaobserwowana w kilku stanowiskach we Wrocławiu. Równocześnie obserwuje się ekspansję jemioły, która nie tylko powinna nam się kojarzyć z Bożym Narodzeniem czy druidami. To jest roślina pasożytnicza, która w ocieplającym się klimacie coraz częściej atakuje drzewa na obszarach wcześniej od niej wolnych.
Pojawianie się nowych gatunków
Ocieplenie klimatu umożliwia kolonizację Polski przez gatunki wcześniej niespotykane w naszych warunkach geograficznych. Wśród owadów można wymienić ciepłolubne gatunki śródziemnomorskie, które dzięki łagodniejszym zimom mogą teraz przetrwać w polskim klimacie. Przykładem jest pluskwiak Oxycarenus lavaterae, który został zaobserwowany w różnych regionach kraju, a głównie we Wrocławiu i w Wielkopolsce.
Do innych gatunków, które poszerzają swój zasięg na północ, należą modliszka religijna oraz żołna – kolorowy ptak coraz częściej gniazdujący na terenie Polski. Proces ten jest częścią szerszego trendu migracji gatunków w kierunku północnym, będącego odpowiedzią na wzrost średnich temperatur. Jednocześnie cieplejsze zimy sprzyjają rozwojowi populacji komarów i kleszczy.
Gatunki inwazyjne i ich wpływ na rodzimą przyrodę
Zmiany klimatyczne zwiększają ryzyko ekspansji gatunków inwazyjnych, które mogą konkurować z rodzimymi organizmami o zasoby i przestrzeń życiową. Wśród roślin problemem jest barszcz Sosnowskiego – gatunek o właściwościach fotosensybilizujących, oraz rdestowiec – roślina zarastająca doliny rzeczne. Niemal co roku wrocławski magistrat wydaje ostrzeżenia przed barszczem Sosnowskiego, ale brzegi Ślęży, Widawy i Oławy też są coraz bardziej zarastane, w tym przez gatunki roślin dotychczas tu nie występujących.
Podobnie jest w świecie zwierząt. Widok norki amerykańskiej, szopa pracza czy aleksandretty obrożnej jest tak naturalny jak sarny. Z tym że te zwierzęta pochodzą z innych kontynentów niż nasze sarny, a w przyrodzie znalazły się wskutek nieodpowiedzialności właścicieli. Łagodniejsze zimy ułatwiają przetrwanie tym gatunkom, a wydłużone okresy ciepłe zwiększają ich sukces rozrodczy.
To duży problem, bo gatunki obce mogą wpływać na lokalne ekosystemy poprzez konkurencję o pokarm i siedliska z rodzimą fauną i florą. Zmiany klimatu wydłużają okres wegetacji roślin inwazyjnych i poszerzają obszary, na których mogą się one zadomowić.
Zmienność opadów i gospodarki wodnej
Klimat Polski charakteryzuje się rosnącą zmiennością opadów – okresy suszy przeplatają się z intensywnymi opadami i powodziami. Te ekstremalne zjawiska pogodowe wpływają znacząco na ekosystemy wodne i terenowe.
Susze hydrologiczne prowadzą do obniżenia poziomu wód w rzekach i mokradłach, co wpływa na warunki życia płazów, ptaków błotnych i innych organizmów związanych ze środowiskiem wodnym. Z kolei intensywne opady i powodzie mogą prowadzić do erozji gleb, zniszczenia siedlisk lęgowych ptaków oraz uszkodzenia struktur leśnych przez silne wiatry i grad.
Szczególnym przypadkiem była sytuacja na Odrze latem 2022 roku, którą z pewnością wszyscy dobrze pamiętamy. Połączenie wysokich temperatur, niskiego stanu wody spowodowanego suszą oraz zanieczyszczeń doprowadziło do rozwoju toksycznych zakwitów glonów i masowej śmiertelności organizmów wodnych w naszym regionie.
Wpływ na rodzime gatunki i bioróżnorodność
Zmiany klimatyczne wpływają na wiele rodzimych gatunków zwierząt w różny sposób. Płazy są szczególnie wrażliwe na wysychanie małych zbiorników wodnych niezbędnych do rozrodu. Ryby w górskich potokach doświadczają wzrostu temperatury wody i spadku poziomu tlenu, co może wpływać na gatunki preferujące chłodne, dobrze natlenione środowisko.
Ptaki wędrowne muszą dostosowywać swoje kalendarze migracji do zmieniających się warunków. Część gatunków próbuje zimować w Polsce, co może być ryzykowne w przypadku nagłych ochłodzeń.
W ekosystemach górskich obserwuje się zmiany dotyczące gatunków wysokogórskich. W Tatrach badacze śledzą trendy u kozic tatrzańskich i świstaków, u których nietypowe warunki pogodowe mogą wpływać na sukces rozrodczy i cykle życiowe.
Owady zapylające, w tym pszczoły i trzmiele, mają do czynienia z dodatkowymi wyzwaniami związanymi ze zmianami w czasie kwitnienia roślin oraz rozwojem pasożytów preferujących cieplejsze warunki.
Możliwości działania i perspektywy
Wobec obserwowanych zmian istnieje szereg możliwości działania zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym. Edukacja ekologiczna odgrywa kluczową rolę w budowaniu świadomości społecznej dotyczącej związków między działalnością człowieka a kondycją środowiska naturalnego.
Programy monitoringu przyrody prowadzone przez organizacje naukowe i parki narodowe oferują możliwość uczestnictwa obywateli w obserwacji zmian zachodzących w przyrodzie. Takie inicjatywy pozwalają na gromadzenie danych o przemianach w czasie rzeczywistym.
Równie ważne są działania mające na celu ograniczenie innych presji na ekosystemy, takie jak tworzenie korytarzy ekologicznych umożliwiających migrację zwierząt, ochrona mokradeł jako naturalnych regulatorów gospodarki wodnej, oraz wprowadzanie gatunków drzew lepiej przystosowanych do zmieniających się warunków klimatycznych.
Indywidualne wybory dotyczące oszczędzania zasobów, wyboru środków transportu czy sposobu gospodarowania energią również przyczyniają się do szerszych wysiłków na rzecz ograniczania wpływu człowieka na klimat.
Polska przyroda przez stulecia wykazywała zdolność do adaptacji i regeneracji. Obecne wyzwania klimatyczne wymagają jednak skoordynowanych działań łączących wiedzę naukową, zaangażowanie społeczne i skuteczne polityki ochrony środowiska. Takie podejście może przyczynić się do zachowania bogactwa polskiej fauny i flory dla przyszłych pokoleń.
tm, Zdjęcie z Pexels (Sinan)
O autorze
